Przegląd szkodników drewna – kołatkowate

You are currently viewing Przegląd szkodników drewna – kołatkowate

Szkodniki drewna wyrobionego

Najgroźniejsze szkodniki drewna należą do rzędu chrząszczy (Coleoptera), najliczniejszego w gatunki rzędu owadów. Chrząszcze przechodzą przeobrażenie zupełne. Larwy wiodą inny tryb życia niż dorosłe owady. Larwy mają trzy pary odnóży tułowiowych, albo są beznożne, ale z wyraźnie wykształconą puszką głowową. Poczwarki są wolne. Czas rozwoju pokolenia jest u chrząszczy bardzo zróżnicowany. Może powstać od 6-10 pokoleń w roku u niektórych liściożernych chrząszczy, a u “drewnojadów” jedno pokolenie może trwać nawet 6-10 lat. Stadia larwalne “drewnojadów” są dobrze przystosowane do życia w drewnie. Ciało ich jest miękkie i giętkie. Są zdolne do kurczenia się i wydłużania się, do naciskania ogromną siłą na ścianki kanału, który wygryzły w drewnie. Wyglądem larwy różnią się między sobą, w zależności od rodziny, do której należą.

Kołatkowate, czerwotoki (Anobiidae)

Czerwotoki zwane też kołatkowatymi (Anobiidae) są małymi chrząszczami, ciemno ubarwionymi, o ciele wydłużonym, walcowatym lub krótkim i owalnym. Przedtułów zakrywa dużą głowę, która u części gatunków może chować się w specjalnym zagłębieniu. Czułki osadzone są zwykle na bokach głowy tuż przed oczami i mają kształt nitkowaty. Zbudowane są z 11 członów, z których 3 ostatnie są większe i tworzą luźną buławkę. U innych gatunków 8 ostatnich członów czułków jest większych od pozostałych. W magazynach produktów spożywczych szkodliwe są tylko dwa gatunki: świdrzyk cygarowiec (Lasioderma serricorne) i żywiak chlebowiec (Stegobium paniceum). Większość Anobiidae żyje w drewnie i korze drzew. W lesie żerują w martwych gałęziach drzew o drewnie miękkim i twardym. Około 20 gatunków należących do rodzaju Anobium, Xestobium, Hemicoelus, Ernobius i Euvrilletta to groźne szkodniki drewna wyrobionego, które np. uszkadzają meble w mieszkaniach (Anobium punctatum). Są mniej wymagające niż miazgowce. Atakują drewno drzew liściastych i iglastych w różnym wieku.

Kołatek domowy (Anobium punctatum)

Dorosłe chrząszcze mają około 4 mm długości. Ich krótkie, krępe, walcowate ciało jest jasno- lub ciemnobrunatne. Część tułowia tworzy kaptur, który przykrywa głowę. Mocno stwardniałe pokrywy są gęsto i wyraźnie punktowane. Po bokach głowy osadzone są grzebykowate czułki.

Kołatek jest najpospolitszym szkodnikiem drewna wyrobionego. Larwy mogą uszkadzać drewno twarde i miękkie. Niszczy eksponaty muzealne i ozdoby drewniane (rzeźby, ramy obrazów) na całym świecie. Pochodzi z umiarkowanych lasów Europy, skąd został rozmieszczony z porażonym drewnem i meblami do innych krajów. W środowiskach leśnych może zasiedlać martwe części drzew pozbawionych kory.

W budynkach uszkadza drewno o wilgotności 10-15%, a w szczególności belki przyziemne, legary i podłogi. Atakuje drewniane konstrukcje w piwnicach, przepierzeniach, rzadziej na poddaszach, a także meble w wilgotnych pomieszczeniach. Może rozwijać się w bardzo starym drewnie, dlatego jest groźnym szkodnikiem wszelkich eksponatów muzealnych. Jest mniej liczny lub nawet nie występuje w pomieszczeniach z centralnym ogrzewaniem, gdyż w nich jest mu za sucho.

Może zasiedlić drewno wolne od grzybów, które je rozkładają, ale rozkładające się drewno może być bardziej odpowiednie dla składania jaj i rozwoju larw niż drewno zdrowe. pomimo ze rozwój kołatków w starym drewnie trwa dłużej niż w krótko użytkowanym, to jednak chrząszcze chętniej składają jaja w starym.

Samice preferują powierzchnie szorstkie jako miejsca do składania jaj, a także drewno, które jest kilku- lub kilkunastoletnie. Chociaż samice wybierają stare drewno, larwy są zdolne do zakończenia rozwoju w świeżo wysuszonym drewnie.

Larwy żerują w zewnętrznej warstwie bieli, gdzie stężenie związków azotowych jest szczególnie duże jako wynik procesów suszenia. Larwy drążą charakterystyczne tunele w drewnie o średnicy 1-2 mm, wypełniając je proszkowanymi odchodami o teksturze piasku. Powierzchnia drewna porażana przez wiele lat może mieć liczne okrągłe otworki o średnicy 1,5 mm, co może świadczyć o tym, że kilka pokoleń dorosłych powstawało w jednym miejscu i ponownie wielokrotnie zasiedlało.

Samice składają jaja w wąskie szczeliny w grupach po 15-30, najwięcej 80 w ciągu 5-10 dni. Jaja mają kształt kulisty, z jednej strony są wyciągnięte w ostry dziobek.

Z jaj wylęgają się larwy po 4-6 tygodniach w warunkach pomieszczeń mieszkalnych o obniżonej wilgotności. W wilgotności względnej powietrza wynoszącej 80% okres rozwoju jaja może być obniżony do 15 dni. Im niższa wilgotność, tym dłuższy czas wylęgu.

Świeżo wylęgłe larwy są mięsiste, drobno owłosione, białawe, a segmenty ich tułowia są lekko rozdęte. Młoda larwa tuneluje pod powierzchnią drewna, starsze schodzą daleko wgłąb drewna. Mączka z trocin larw jest luźno rozmieszczona w tunelach i składa się z niestrawionych fragmentów drewna i grudek kału. Grudki te są tępo zakończone z jednego końca i ostro z drugiego. Po ich kształcie i teksturze piaskowej można rozpoznać A. punctatum.

Niepokojone larwy kołatka podciągają odnóża i udają, że są martwe. Gdy niebezpieczeństwo minie, przystępują do żerowania. Dorosła larwa tuneluje w kierunku powierzchni drewna i tuż pod nią powiększa komorę, w której zapoczwarczy się. Okres poczwarki trwa od 2 do 8 tygodni, w zależności od warunków środowiskowych. Powstały osobnik dorosły wycina cienką warstewkę nad komorą i wychodzi na zewnątrz. Zaraz po wyjściu z drewna osobniki dorosłe łączą się w pary. Samic obraca się o 180o w stosunku do pozycji samicy; to ułatwia parze wejście do opuszczonego tunelu, gdzie kopulacja dobiega końca.

Owady dorosłe pojawiają się od kwietnia do końca sierpnia. Żyją do 30 dni. W tym okresie nie pobierają żadnego pokarmu, żyjąc kosztem zapasów zawartych w ciele tłuszczowym. Mimo to, i ich jelicie znajdują się liczne drobnoustroje, pomocne przy trawieniu celulozy. Mikroflora ta dzięki złożonym mechanizmom przedostaje się do składanych przez samice jaj, a z jaj do larw, u których rozwija się w zagięciach ścian jelita.

Składanie jaj rozpoczyna się zaraz po kopulacji. Pierwszą partię jaj samica składa do otworu wylotowego, z którego wyszła, następne jaja umieszcza w innych miejscach, w rysach i szparach w drewnie.

Tykotek pstry (Xestobium rufovillosum)

W środowiskach naturalnych Europy zasiedla stare i rozkładające się pnie i gałęzie drzew liściastych. Wraz z meblami i materiałem budowlanym tykotek pstry został rozprzestrzeniony po krajach klimatu umiarkowanego różnych kontynentów. W Europie Zachodniej od dawna występował plagowo i przyczynił się do wielkich szkód w muzealnictwie i zniszczył wiele drewnianych elementów zabytkowych budowli (Westminster, Wersal) i przedmiotów (rzeźby, ramy obrazów). Nadal jest jednym z najgroźniejszych szkodników zabytków drewnianych, a w szczególności konstrukcji dachowych. Na północy naszego kraju niszczy drewno budowli pochodzących z przełomu XIX i XX wieku oraz starszych, zaś na południu zasiedla młodsze drewno, zaledwie 30-40 letnie. Wybiera drewno zawilgocone, które jest już porażone grzybem. Rozwój larw możliwy jest w drewnie dębu, grabu, olchy i buka oraz w miękkim drewnie niektórych drzew iglastych.

Średnia długość ciała dorosłego chrząszcza wynosi około 6 mm (5-9 mm). Szkodnik jest koloru czerwonobrązowego do ciemno szarobrązowego. Na regionie za głową i na pokrywach ma wzór utworzony z żółtoszarych szczecinek. Czułki są 11-członowe, z ostatnimi członami nieco powiększonymi.

Samica składa po 3-4 jaja na powierzchnię drewna. W ciągu życia samica produkuje średnio około 60 jaj, a niektóre nawet więcej niż 200 jaj. Po 3 tygodniach z jaj wylęgają się larwy i wgryzają się w drewno, którym zaczynają się odżywiać. Larwy są bladożółte z czarnymi żuwaczkami. Ich oczy składają się z 2 małych i ciemnych plamek po obu stronach głowy.

Młode larwy żerują w wierzchnich warstwach drewna, zaś starsze drążąc drewno wgryzają się głębiej. Dorosłe larwy wygryzają szerokie kanały o średnicy do 4 mm, które dokładnie wypełniają mączką drzewną. W niej można zauważyć kuliste i nieco spłaszczone odchody, różniące się wyglądem od odchodów innych szkodników drewna. W drewnie dorosłe larwy tworzą otwory wyjściowe o średnicy 4 mm, a więc 2 razy większe niż larwy kołatka domowego.

W warunkach sprzyjających cykl rozwojowy szkodnika kończy się w ciągu jednego roku, ale może być wydłużony do 3-10 lat. W odróżnieniu od kołatka domowego, larwy tykotka pstrego mogą rozkładać i trawić ściany komórkowe drewna i ich zawartość.

Kołatki są lepiej znane naszym uszom niż oczom. W kwietniu i maju samice i samce wydają charakterystyczne odgłosy, chociaż nie mają żadnych struktur do produkcji dźwięku. Dźwięk tykotka powstaje po prostu w wyniku szybkiego uderzania przednim brzegiem przedplecza o podłoże, z częstotliwością około 10 uderzeń na 2 sekundy. Częstotliwość uderzeń wzrasta w czasie pojedynczego seansu. Chrząszcze obu płci walą przedpleczem o drewno, i wydaje się, że na dźwięki jednej płci odpowiada podobnymi dźwiękami płeć przeciwna. Naturalny rezonans drewna pomaga w przenoszeniu dźwięków do innego kawałka drewna i poza nie. Podobnie wydają dźwięki inne kołatki, włączając kołatka domowego. A. Mickiewicz opisał “granie” kołatków w IV części “Dziadów”:

…A dalibóg że kołata, jak zegarek pod poduszką. Co to jest? tata, ta, tak! Mały robaczek, kołatek…

Wierzono dawniej, że charakterystyczne stukanie, słyszane w nocy, to “zegar śmierci” obwieszczający bliską śmierć człowieka, który go słyszy. Zabobon ten znany jest w wierzeniach wszystkich ludów. Wierzenia te pochodzą z okresu średniowiecza, kiedy to wszystkie elementy drewniane domów i kościołów były bardzo silnie zaatakowane przez kołatki. W ciszy pokoju chorego lub w czasie uroczystości kościelnych tajemnicze odgłosy dochodzące z drewnianych ścian lub krokwi były przyczyną takich skojarzeń i wierzeń.