Trojszyk ulec – szkodnik zmagazynowanych produktów

You are currently viewing Trojszyk ulec – szkodnik zmagazynowanych produktów

Pochodzi z tropików

Trojszyk ulec (Tribolium confusum Duv.) to przedstawiciel rodzaju trojszyk (Tribolium spp.) należącego do rodziny czarnuchowatych (Tenebrionidae). Przez tysiąclecia wiele tych saprofitycznych owadów ewoluowało i przystosowało się do życia w pomieszczeniach, w bliskim sąsiedztwie człowieka, stając się uciążliwymi szkodnikami. Obecnie około 100 gatunków z tej rodziny to szkodniki produktów magazynowanych.

Trojszyk ulec pochodzi z obszarów o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, prawdopodobnie z rejonów Etiopii. W tych też rejonach odgrywa największe znaczenie jako szkodnik. Znany był już w starożytnym Egipcie około 2000 lat p.n.e., gdzie powodował znaczne straty. W Polsce jego występowanie stwierdzono w 1896 r. Jest szkodnikiem kosmopolitycznym, jednym z najczęściej spotykanych w świecie. Obecnie występuje w Europie, Azji, Afryce, Ameryce Północnej, Ameryce Południowej, a nawet w Australii i Oceanii. Początki jego rozprzestrzeniania nie są znane. Do krajów strefy umiarkowanej, w tym Polski jest przywożony z krajów tropikalnych z transportami zbóż, produktami ich przemiału i różnymi produktami spożywczymi. Jako pokarm upodobał sobie w szczególności mąkę stąd potoczna anglojęzyczna nazwa trojszyków to flour beetles – chrząszcze mączne. W krajach klimatu umiarkowanego występuje zwykle tylko w pomieszczeniach zamkniętych, ponieważ do rozwoju potrzebuje odpowiednio wysokich temperatur. W środowisku naturalnym, a także w nie ogrzewanych pomieszczeniach zwykle nie przeżywa okresów chłodnych (jesień i zima). W rejonach cieplejszych w środowisku naturalnym występuje pod korą drzew.

Jest niewielkim chrząszczem

Trojszyk ulec to niewielki, rdzawobrązowy chrząszcz, długości od 2,5 do 5 mm. Jego ciało pokrywa chitynowy pancerz. Głowa jest wcięta w tułów, z oczami w kształcie rogala i jedenastoczłonowymi czułkami maczugowatego kształtu, które rozszerzają się stopniowo ale nie tworzą wyraźnej buławki. Na głowie i przedpleczu widoczne są delikatne punktowania, a na pokrywach bruzdkowania. Pod pokrywami znajdują się dobrze wykształcone skrzydła lotne. Chrząszcze jednak nie latają. Trojszyk jest bardzo aktywny i szybko porusza się ale nie potrafi chodzić po pionowych i śliskich powierzchniach takich jak szkło czy plastik. Zwykle przebywa na powierzchni zasiedlonego produktu jednak unika bezpośredniego światła. Dymorfizm płciowy chrząszczy jest słabo widoczny – samice są tylko nieznacznie większe od samców. Chrząszcze są odporne na brak pokarmu i mogą głodować przez 10 dni w temperaturze 30°C, a 37 dni w temperaturze 14°C.

Wydziela feromony i benzochinony

Samce trojszyków wydzielają feromon agregacyjny 4,8-dimetylodekanal (DMD) z gruczołów znajdujących się na udach, który zwabia inne osobniki zarówno samce jak i samice, co prowadzi do miejscowego gromadzenia się szkodników i zwiększa prawdopodobieństwo kopulacji oraz wydania pokolenia potomnego. Powoduje to także miejscowy wzrost wilgotności względnej powietrza i temperatury, co sprzyja rozwojowi szkodnika nawet w niekorzystnych temperaturowo okresach roku i zwiększa straty zmagazynowanych produktów. Feromon agregacyjny, a także inne substancje wydzielane w różnych częściach ciała samców oddziaływują na samice podobnie jak feromon płciowy przywabiając je.

Zaniepokojone, czy podrażnione chrząszcze nieruchomieją i wydzielają benzochinony: 2-metylo-p-benzochinon i 2-etylo-p-benzochinon. Są to lotne związki o nieprzyjemnym, ostrym zapachu i gorzkim smaku, które pozostają w produktach i dyskwalifikują je jako pokarm dla ludzi, paszę dla zwierząt oraz surowiec dla przemysłu spożywczego. Przy licznym zasiedleniu szkodnikiem produkty sypkie takie jak mąka nabierają barwy od liliowej do szarej i zachodzą w nich niekorzystne zmiany fizyko-chemiczne. Następuje pogorszenie jakości technologicznej, co dyskwalifikuje je do przetwórstwa i spożycia. Związki te działają toksycznie na stadia larwalne trojszyka powodując w ten sposób ograniczenie liczebności populacji szkodnika, co może zapobiegać jej nadmiernemu zagęszczeniu.

Jego rozwój zależy od temperatury, wilgotności i pokarmu

Po kopulacji przez kilka miesięcy samice składają pojedynczo na produkty lub w ich pobliżu do 500 jaj. Obserwowano jednak nawet około 1000 jaj złożonych przez jedną samicę. W ciągu doby samica może złożyć do 18 owalnych jaj długości około 0,6 mm i szerokości około 0,3 mm. W niekorzystnych warunkach składanie jaj wydłuża się w czasie. W temperaturze poniżej 13°C samice nie składają jaj. Zanieczyszczenie produktu odchodami wpływa na ograniczenie składania jaj. Jaja są białe i pokryte lepką wydzieliną, powodującą przyklejanie się do nich pyłu i drobin pokarmu, co utrudnia ich wykrycie. Ilość składanych jaj, częstotliwość i czas ich składania, a także długość życia chrząszczy i rozwoju larw zależą ściśle od warunków temperatury, wilgotności i rodzaju pokarmu, na którym żerują trojszyki.

Rozwój zarodkowy przy wilgotności względnej powietrza 65% trwa 4 dni w temperaturze 30°C, a 39 dni w temperaturze 17°C. Poniżej 10°C zarodek się nie rozwija. W optymalnych warunkach z jaj wylęgają się larwy w ciągu 3-5 dni. Po wyjściu z jaja larwa ma około 1,2 mm długości i jest początkowo biała, później brudnożółta, a jej ciało porastają rzadkie włoski. Ma 3 pary odnóży, a na końcu odwłoka widoczne są dwa, krótkie haki (wyrostki) skierowane do góry. W zależności od rodzaju pożywienia i warunków środowiskowych linieje od 5 do 11 razy i dorasta do 6,5 mm długości. Rozwój larw na optymalnym pokarmie i w optymalnej wilgotności względnej powietrza 75% trwa od 20 dni w temperaturze 30°C do 35 dni w temperaturze 18°C. Ich rozwój możliwy jest nawet przy wilgotności względnej powietrza około 8%. Na nieodpowiednim pokarmie ale w odpowiedniej temperaturze i wilgotności powietrza przedłuża się nawet do 120 dni. Zanieczyszczenie produktu odchodami wpływa na spowolnienie rozwoju larw. Larwy trojszyków unikają światła i kryją się w produkcie. W zmagazynowanym ziarnie zbóż młode larwy żerują zwykle w pyle i rozdrobnionych ziarniakach. Dorosłe larwy są odporne na brak pożywienia. W temperaturze 30°C mogą głodować 3 tygodnie, a w 15°C nawet do 8 tygodni.

Przepoczwarczenie następuje na powierzchni produktu, na którym żeruje szkodnik. Poczwarka jest naga, bez kokonu. Początkowo jest biała i zgięta ku stronie brzusznej, później brązowieje i ma od 3,5 do 4,5 mm długości. Na segmentach odwłokowych ma boczne wyrostki. W stadium poczwarki widoczny jest dymorfizm płciowy. Poczwarki żeńskie są większe niż męskie. Rozwój poczwarki w wilgotności względnej powietrza 70% trwa od 5 dni w temperaturze 30°C i do 28 dni w temperaturze 16°C.

Po wyjściu z poczwarek chrząszcze zaczynają kopulować po 1-2 dniach. Dorosłe żyją zwykle około 1 roku, czasami dłużej – nawet do 5 lat. Szkodnik rozwija się bardzo szybko. Potomstwo pochodzące od jednej samicy w ciągu 150 dni osiąga liczebność 1 miliona osobników. Rozwój jednego pokolenia w optymalnych warunkach w temperaturze 32°C i wilgotności względnej powietrza 75% trwa około 26 dni. W ciągu roku w pomieszczeniach ogrzewanych rozwija się od 4 do 6 pokoleń szkodnika i zimują jego różne stadia rozwojowe. W pomieszczeniach nie ogrzewanych, w których temperatura nie spada poniżej 7°C rozwijają się tylko dwa pokolenia i zimują chrząszcze. Trojszyk ulec nie jest odporny na działanie niskich temperatur. Temperaturą krytyczną jest 7°C. Poniżej tej temperatury wszystkie stadia rozwojowe giną po około 25 dniach. W temperaturze 0°C giną już po 17 dniach.

Żeruje na różnych produktach spożywczych

Jest to jeden z najczęściej występujących szkodników w magazynach produktów spożywczych, sklepach i domowych spiżarniach. Straty powodują larwy i chrząszcze trojszyka. W wyniku ich żerowania dochodzi do ubytku masy magazynowanych produktów i zanieczyszczenia ich wydalinami, wydzielinami i martwymi osobnikami.

Chrząszcze i larwy żerują między innymi na ziarnie zbóż (pszenica, owies, jęczmień, żyto, ryż, kukurydza) i produktach ich przemiału (mąka, kasze, otręby, płatki). Żerują także w pieczywie, ciastkach, nasionach sorga, prosa, słonecznika i bawełny, fasoli, grochu, orzechach, kakao, suszonych owocach, przyprawach, ziołach, tytoniu, lekach, czekoladzie, suszonym mleku, karmie i paszy dla zwierząt oraz na wielu innych produktach spożywczych, a także na zielnikach i eksponatach muzealnych. W poszukiwaniu pokarmu chrząszcze i larwy trojszyka mogą przegryzać opakowania papierowe, bawełniane i foliowe.

Straty powoduje także na całym ziarnie

Trojszyk ulec to szkodnik wtórny, który lepiej rozwija się na ziarnie uszkodzonym mechanicznie lub przez szkodniki pierwotne takie jak: wołek zbożowy, czy kapturnik zbożowiec. Na całym ziarnie zbóż żeruje wtedy kiedy jest wilgotne. W ziarniaku uszkadza przede wszystkim zarodek wygryzając w nim niewielkie, płytkie otworki, co wpływa zwykle na obniżenie wartości siewnej ziarna. W ciągu jednego dnia chrząszcz zjada około 0,07 mg całego ziarna. W pryzmie rozchodzi się w różnych kierunkach. Im wyższa wilgotność i więcej ziarniaków uszkodzonych i pyłu tym lepsze są warunki do jego rozwoju. Trojszyk ulec dobrze rozwija się na produktach o niskiej zawartości witaminy B.

Jest kanibalem i drapieżcą

Chrząszcze i dorosłe larwy wykazują zachowania kanibalistyczne i drapieżne – żerują na jajach i poczwarkach własnego gatunku, a także na nieruchomych stadiach rozwojowych innych gatunków owadów. Trojszyk ulec może być żywicielem pośrednim różnych gatunków tasiemców człowieka, gryzoni i drobiu.

Trojszyk ulec znajdowany jest w karmnikach deratyzacyjnych, gdzie żeruje na rodentycydach produkowanych na bazie ziarna zbóż zawierających antykoagulanty, bez negatywnych dla siebie skutków.

Może zagrażać zdrowiu ludzi i zwierząt

Trojszyk ulec jak i jego pozostałości w produktach mogą zagrażać zdrowiu ludzi i zwierząt. Przynajmniej trzy różne białka obecne w ciele chrząszczy i poczwarek wykazują działanie alergogenne. Szczególnie narażeni są ludzie mający stały kontakt z mąką – pracownicy młynów i piekarni. Benzochinony wydzielane przez chrząszcze trojszyka ulca mogą oddziaływać drażniąco na skórę człowieka. Przypuszcza się też, że mają działanie kancerogenne i mutagenne, szczególnie przy długotrwałej ekspozycji.

Przed wstąpieniem w struktury Unii Europejskiej trojszyk ulec i inne trojszyki znajdowały się na krajowej liście szkodników kwarantannowych i były “zwalczane z urzędu”. Obecnie żaden ze szkodników magazynowych nie znajduje się na tej liście.